Μία τῶν γλυκυτέρων καὶ συμπαθεστέρων ἑορτῶν τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου εἶναι καὶ ἡ Κοίμησις τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, ἣν σήμερον ἑορτάζει ἡ Ἐκκλησία. Εὐθὺς ἀπὸ τῶν πρώτων μ.Χ. αἰώνων ἔξοχος ὑπῆρξεν ἡ τιμὴ καὶ εὐλάβεια, ἣν ἀπένεμον οἱ χριστιανοὶ πρὸς τὴν Παρθένον Μαρίαν. Ἀλλ᾿ ἡ σημερινὴ ἑορτὴ εἶναι ἡ κατ᾿ ἐξοχὴν μνήμη τῆς Θεοτόκου, ἅτε τὴν Κοίμησιν αὐτῆς ὑπόθεσιν ἔχουσα.
Ἡ Κοίμησις αὕτη συνέβη, κατὰ τὴν εὐσεβῆ παράδοσιν, τῇ 15 Αὐγούστου, ἀλλὰ προϊόντος τοῦ χρόνου, σὺν τῇ καλλιεργείᾳ καὶ ἀναπτύξει τοῦ χριστιανικοῦ πνεύματος, ἐτάχθη ἡ προηγουμένη τῆς ἡμέρας ταύτης δεκατετραήμερος ἐγκράτεια, πρὸς τιμὴν τῆς ὑπεράγνου Θεομήτορος καὶ αὐτὴ γινομένη. Ἀγομένης τῆς νηστείας ταύτης, ψάλλονται ἐν τοῖς ἱεροῖς ναοῖς ἐναλλὰξ καθ᾿ ἑκάστην οἱ δύο μελῳδικώτατοι Παρακλητικοὶ Κανόνες, ἡ Μεγάλη λεγομένη παράκλησις καὶ ἡ Μικρά. Καὶ αὕτη μὲν ἐπιγράφεται «ποίημα Θεοστηρίκτου μοναχοῦ, οἱ δὲ Θεοφάνους», καὶ πιθανώτατον, ὅτι εἶναι τοῦ Θεοφάνους μᾶλλον, διότι πράγματι φαίνεται ἔργον δοκιμωτάτου ποιητοῦ, ἡ δὲ Μεγάλη παράκλησις εἶναι ποίημα τοῦ βασιλέως Θεοδώρου Δούκα τοῦ Λασκάρεως. Ἐξόριστος ἀπὸ τῆς Βασιλευούσης, ἁλωθείσης ὑπὸ τῶν Λατίνων, ὁ ἀτυχὴς ἐκεῖνος βασιλεύς, εὐγλώττως ἐκχέει τὰ παράπονά του πρὸς τὴν μόνην πολιοῦχον αὐτῆς καὶ προστάτιδα: «Πρὸς τίνα καταφύγω ἄλλην Ἁγνή; ποῦ προσδράμω λοιπὸν καὶ σωθήσομαι; ποῦ πορευθῶ;. . . εἰς σὲ μόνην ἐλπίζω, εἰς σὲ μόνην καυχῶμαι, καὶ ἐπὶ σὲ θαρρῶν κατέφυγον».
Περὶ τὸ τέλος τοῦ Μεγάλου Παρακλητικοῦ Κανόνος ψάλλονται καὶ τὰ κατανυκτικώτατα ἐκεῖνα Ἐξαποστειλάρια. Τὸ πρῶτον, ὡς ἐκ μέρους τῆς Θεοτόκου, ἀρχαιοπρεπὲς καὶ ἀπέριττον, ἔχει ὧδε: «Ἀπόστολοι ἐκ περάτων, συναθροισθέντες ἐνθάδε, Γεθσημανῆ τῷ χωρίῳ, κηδεύσατέ μου τὸ σῶμα, καὶ σὺ Υἱὲ καὶ Θεέ μου, παράλαβέ μου τὸ πνεῦμα». Τὸ τρίτον, ἱκεσία ἐκ μέρους τῶν πιστῶν, εἶναι περιπαθέστατον: «Καὶ σὲ μεσίτριαν ἔχω, πρὸς τὸν φιλάνθρωπον Θεόν, μή μου ἐλέγξῃ τὰς πράξεις, ἐνώπιον τῶν ἀγγέλων, παρακαλῶ σε Παρθένε, βοήθησόν μοι ἐν τάχει». Πρὸς τὸ τροπάριον τοῦτο συνδέεται εὐσεβής τις δοξασία ἀπὸ στόματος εἰς στόμα φερομένη καὶ ἀσπαστὴ παρ᾿ ὀρθοδόξοις χριστιανοῖς, ὅτι, κατὰ τὴν τελευταίαν Κρίσιν, καὶ πρὸ τῆς φρικτῆς ἀποφάσεως τοῦ ἀδεκάστου δικαστοῦ, ἡ εὔσπλαγχνος Μήτηρ καὶ Παρθένος θ᾿ ἀνατείνῃ τὸ τελευταῖον χεῖρας ἱκέτιδας πρὸς τὸν Υἱόν της καὶ Κύριον, ἐπικαλουμένη τὴν συγκατάβασιν αὐτοῦ ἐπὶ τῶν ἁμαρτωλῶν.
Μετὰ τὴν δεκαπενθήμερον προπαρασκευὴν καὶ νηστείαν, ἄρχεται ἡ ἑορτή, καὶ μετ᾿ αὐτὴν τὰ μεθέορτα, ψαλλόμενα μέχρι τῆς 23 τοῦ μηνός, καθ᾿ ἣν τελεῖται ἡ ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς, ἡ ἄλλως λεγομένη καὶ Μετάστασις τῆς Θεοτόκου. Ἀλλὰ καὶ ὅλος ὁ Αὔγουστος μὴν θεωρεῖται ἀφιερωμένος εἰς τὴν Θεομήτορα, ἐν τῷ ἱερῷ δὲ Ἄθῳ, τῇ ἀκροπόλει ταύτῃ τῆς Ὀρθοδοξίας, ἥτις ἐδέχθη μετὰ τὴν πτῶσιν τῆς Βασιλευούσης ὅσα κειμήλια καὶ θησαυροὺς δὲν περιεσύλησαν οἱ ἀλλόφυλοι, καὶ ὅπου περιεσώθη πρὸς τοῖς ἄλλοις καὶ ἡ πρὸς τὴν Θεοτόκον ἰδιάζουσα τιμὴ καὶ τὸ προνόμιον τοῦ ἐπ᾿ ὀνόματι αὐτῆς σεμνύνεσθαι, τὰ μεθέορτα ἐξακολουθοῦσι καὶ μετὰ τὴν 23 τοῦ μηνός. Χάριν δὲ περιεργείας δύναται νὰ σημειωθῇ καὶ ἡ σύμπτωσις, ὅτι ὁ Αὔγουστος ἀστρονομικῶς ἀνήκει εἰς τὸ ζῴδιον, τὸ λεγόμενον τῆς Παρθένου.
Κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τῆς ἑορτῆς τὰ ᾄσματα καὶ οἱ ὕμνοι εἶναι ἐκ τῶν καλλίστων τῆς Ἐκκλησίας. Ὅ,τι ὑψηλὸν καὶ ὡραῖον ἔγραψέ ποτε ὁ Κοσμᾶς καὶ ὁ Δαμασκηνὸς Ἰωάννης, οἱ δύο μέγιστοι τῆς Ἐκκλησίας μελοποιοί, τονίζεται τὴν ἡμέραν ταύτην ἐπ᾿ ἐκκλησίας, καὶ ἡ ἀκολουθία τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου ἁμιλλᾶται πρὸς τὰς τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος καὶ τῶν Χριστουγέννων. Λυρικώτατος εἶναι ὁ ἔνθεος Κανὼν τοῦ ἱεροῦ
Κοσμᾶ, τὸ «Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ», εἰς ἦχον α´ ᾀδόμενος, πανηγυρικώτατος δὲ ὁ τοῦ θείου Δαμασκηνοῦ, πρὸς τὸ «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου», εἰς δ´ ἦχον. Ὁ εἱρμὸς τῆς α´ ᾠδῆς τοῦ α´ ἤχου ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ, ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεὴς Παρθένε μνήμη σου, πάντας συνηγάγετο, πρὸς εὐφροσύνην τοὺς πιστούς, ἐξαρχούσης Μαριὰμ μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων, τῷ σῷ ᾄδοντας Μονογενεῖ, ἐνδόξως ὅτι δεδόξασται».
Τὸ α´ τροπάριον τῆς αὐτῆς ᾠδῆς λέγει:
«Ἀμφεπονεῖτο ἀΰλων τάξις, οὐρανοβάμων ἐν Σιὼν τὸ θεῖον σῶμά σου· ἄφνω δὲ συρρεύσασα, τῶν Ἀποστόλων ἡ πληθύς, ἐκ περάτων Θεοτόκε, σοὶ παρέστησαν ἄρδην, μεθ᾿ ὧν Ἄχραντε, σοῦ τὴν σεπτήν, Παρθένε, μνήμην δοξάζομεν».
Καὶ τὸ β´ τροπάριον:
«Νικητικὰ μὲν βραβεῖα ἤρω, κατὰ τῆς φύσεως Ἁγνή, Θεὸν κυήσασα· ὅμως μιμουμένη δέ, τὸν ποιητήν σου καὶ Υἱόν, ὑπὲρ φύσιν ὑποκύπτεις, τοῖς τῆς φύσεως νόμοις· διὸ θνῄσκουσα, σὺν τῷ Υἱῷ, ἐγείρῃ διαιωνίζουσα».
Ἀξιοσημείωτα εἶναι τὰ δύο τροπάρια τῆς ε´ ᾠδῆς τοῦ δ´ ἤχου, πρὸς τὸ «Ἐξέστη τὰ σύμπαντα»:
«Κροτείτωσαν σάλπιγγες, τῶν θεολόγων σήμερον, γλῶσσα δὲ πολύφθογγος ἀνθρώπων, νῦν εὐφημείτω, περιηχείτω ἀήρ, ἀπείρῳ λαμπόμενος φωτί, ἄγγελοι ὑμνείτωσαν, τῆς Παρθένου τὴν κοίμησιν».
«Τὸ Σκεῦος διέπρεπε, τῆς ἐκλογῆς τοῖς ὕμνοις σου, ὅλος ἐξιστάμενος Παρθένε, ἔκδημος ὅλος, ἱερωμένος Θεῷ, τοῖς πᾶσι θεόληπτος καὶ ὤν, ὄντως καὶ δεικνύμενος, Θεοτόκε πανύμνητε».
Ὁ εἱρμὸς τῆς ζ´ ᾠδῆς τοῦ α´ ἤχου, ἐν ᾧ μνημονεύεται κατὰ χρέος ἡ ἱστορία τῶν Τριῶν Παίδων, ἔχει ὡς ἕπεται:
«Ἰταμῷ θυμῷ τε καὶ πυρί, θεῖος ἔρως ἀντιταττόμενος, τὸ μὲν πῦρ ἐδρόσιζε, τῷ θυμῷ δὲ ἐγέλα, θεοπνεύστῳ λογικῇ, τῇ τῶν ὁσίων τριφθόγγῳ λύρᾳ ἀντιφθεγγόμενος, μουσικοῖς ὀργάνοις ἐν μέσῳ φλογός· ὁ δεδοξασμένος, τῶν πατέρων καὶ ἡμῶν, Θεὸς εὐλογητὸς εἶ».
Τὸ ἑπόμενον τῷ εἱρμῷ τούτῳ τροπάριον περιέχει ποιητικωτάτην παραβολήν, ἢ μᾶλλον ἀντίθεσιν, ἀφορμὴν λαβοῦσαν ἐκ τῆς συντρίψεως τῶν πλακῶν τῆς Διαθήκης ὑπὸ τοῦ Μωυσέως:
«Θεοπνεύστους πλάκας Μωσῆς, γεγραμμένας τῷ θείῳ Πνεύματι, ἐν θυμῷ συνέτριψεν, ἀλλ᾿ ὁ τούτου Δεσπότης, τὴν τεκοῦσαν ἀσινῆ, τοῖς οὐρανίοις φυλάξας δόμοις, νῦν εἰσῳκίσατο· σὺν αὐτῇ σκιρτῶντες, βοῶμεν Χριστῷ ὁ δεδοξασμένος, τῶν πατέρων καὶ ἡμῶν, Θεὸς εὐλογητὸς εἶ».
Ἀλλ᾿ ἡ χρυσῆ κορωνὶς καὶ τὸ ἐπιστέγασμα ὅλου τοῦ Κανόνος, εἶναι ἡ ὡραιοτάτη ἐκείνη Καταβασία τῆς θ´ ᾠδῆς, μετὰ τοῦ Μεγαλυναρίου, ψαλλομένη καὶ ἐν τῇ Λειτουργίᾳ: «Αἱ γενεαὶ πᾶσαι, μακαρίζομέν σε, τὴν μόνην Θεοτόκον. «Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι, ἐν σοὶ Παρθένε ἄχραντε, παρθενεύει γὰρ τόκος, καὶ ζωήν, προμνηστεύεται θάνατος· ἡ μετὰ τόκον Παρθένος, καὶ μετὰ θάνατον ζῶσα, σῴζοις ἀεί, Θεοτόκε, τὴν κληρονομίαν σου».
(1887)
